محمد خانجیچمحمد خانجیچ (یا خانجی)، از علمای اسلامی (بوسنیایی) در دوره معاصر است. ۱ - تولداو در آذر ۱۲۸۵ ( ذیقعده ۱۳۲۴/دسامبر ۱۹۰۶) در سرایْ بوسنه (سارایوو) متولد شد. پدرش، محمدآقا، از افراد سرشناس خاندان خانجیچ بود. ۲ - تحصیلاتمحمد پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در سرای بوسنه، در ۱۳۰۵ش/ ۱۹۲۶ دوره مدرسه عالی الهیات (شریعَتسکا گیمنازیا) را به پایان برد. در همان سال ، وارد دانشگاه الازهر قاهره و در ۱۳۱۰ش/۱۹۳۱ فارغ‌التحصیل شد و در معیت پدرش فریضه حج را به‌جا آورد و سپس به سرای بوسنه برگشت. ۳ - مسئولیتدر سال بعد، در مدرسه (علوم دینی) غازی خسروبیگ، به عنوان مدرّس کارآموز و با سمت رئیس هیئت اداری آغاز به کار کرد. خانجیچ تا ۱۳۱۶ش ۱۹۳۷/در این سمت باقی بود و سپس کتابدار اول کتابخانه خسروپاشا و در پی آن، رئیس همان کتابخانه شد. در این مدت فهرستی برای کتابخانه تهیه کرد که حاوی بیش از دوهزار جلد کتاب بود. در ۱۳۱۸ش/۱۹۳۹ در کنار مسئولیتش در کتابخانه، در دبیرستان الهیات (ویشا اسلامسکا شریعتسکو تئولوشکا شکولا)، تدریس تفسیر و اصول فقه را آغاز کرد و در اردیبهشت ۱۳۲۳/ مه ۱۹۴۴ رسماً به مدیریت این مدرسه منصوب شد. خانجیچ که در خلال جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) روزهای دشواری را می‌گذراند و با مشکلات مردم بوسنی و هرزگوین از نزدیک آشنایی داشت، در ۱۳۲۲ش/۱۹۴۳ به ریاست هیئت رهایی بخش خلق، در سرای بوسنه، انتخاب شد. ۴ - وفاتاو در تیر ۱۳۲۳/ ژوئیه ۱۹۴۴ در سرای بوسنه درگذشت. به نظر بستگانش، وی در بیمارستان ، براثر مداخله پزشکی، عمداً به قتل رسید. ۵ - مهارتخانجیچ در اصول فقه، تفسیر، حدیث و کلام صاحب دانش بود، به مهارت در وعظ و خطابه نیز شهرت داشت و مردم خطابه‌های او را با علاقه دنبال می‌کردند. مقامات اداره امور شرعی بوسنه، وظیفه ایراد وعظ و خطابه در تمامی مساجد بوسنی و هرزگوین را به او واگذار کرده بودند. ۶ - فعالیتاو در اثنای جلساتِ درس خصوصی در بوسنه سرای ــ که برای دوستان و طُلاب ترتیب می‌داد ــ کتابهای مرجع معارف اسلامی را ترجمه و شرح می‌کرد و از این راه، در احیای جنبش اسلامی و فعالیت علمی و فرهنگی در منطقه سهم بسیاری داشت. خانجیچ در ۱۳۱۳ش/۱۹۳۴، بیانیه انجمن خیریه اسلامی به نام مرحمت را، که خود نیز از اعضای آن بود، به رشته تحریر آورد. او از آغاز تأسیس انجمن الهدایه (۱۳۱۵ـ ۱۳۲۳ش/ ۱۹۳۶ـ۱۹۴۴) یکی از اعضای هیئت اجرایی آن بود و بعدها به ریاست انجمن برگزیده شد. بخشی از آثار او، به همت این انجمن منتشر شده است. ۷ - مقالهخانجیچ افزون بر تألیف و ترجمه کتب مختلف، حدود سیصد مقاله نوشت. بیشتر مقالاتش در مجله گلاسنیک (ترجمان سازمان اسلامی یوگسلاوی) و مجلات حکمت، نووی بهار و آنالی منتشر می‌شد. ۸ - آثارمهمترین آثار او عبارت‌اند از: ۱) الجوهر الاَسْنی فی تراجم علماء و شعراء بوسْنی (قاهره ۱۳۴۹/ ۱۹۳۰؛ چاپ عبدالفتاح محمد حُلْوْ، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲). خانجیچ در این کتاب، شرح‌حال و آثار ۲۲۳ تن عالم و شاعر بوسنیایی را ــ که به زبانهای عربی، فارسی و ترکی می‌نوشته‌اند ــ گردآوری کرده است. او این کتاب را در دوره دانشجویی‌اش در قاهره تألیف کرد. در این اثر، اسامی اشخاص به ترتیب الفبایی تنظیم گردیده و در مقدمه آن، بخشی از منابع مورد استفاده در تألیف معرفی شده است. وی همچنین مطالبی درباره گسترش اسلام در اروپا و به خصوص در بوسنی و هرزگوین، وضع جغرافیایی ناحیه و فرهنگ بوسنیایی آورده است. ۲) فعالیتهای علمی و ادبی مسلمانان بوسنی هرزگوین (سارایوو ۱۹۳۴). این کتاب ، مجموع مقالاتی است که خانجیچ در سالهای ۱۳۱۲ـ ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳ـ۱۹۳۴ در مجله گلاسنیک منتشر می‌کرد. ۳) مدخلی بر علم تفسیر و حدیث (سارایوو ۱۹۳۷). این اثر ابتدا به صورت پاورقی در نشریه نووی بهار چاپ می‌شد و بعدها به صورت مستقل منتشر شد. این کتاب امروزه در مدارس دینیِ همتراز با دبیرستان، در بوسنی و هرزگوین، کوسوو و مقدونیه تدریس می‌شود. ۴) علم‌الکلام (سارایوو ۱۹۳۴)، کتاب تعلیمات دینی برای مدارس متوسطه. ۵) آراپسکا گراماتیکا ای سینتاکسا (دستور زبان و نحو عربی؛ سارایوو ۱۹۳۶)، این اثر نیز کتاب درسی زبان عربی است که برای مدارس متوسطه تألیف شده که در تألیف آن شاجر سکریچ و محمد پاشیچ با مؤلف همکاری کرده‌اند. ۶) السُّنّه، حاوی شرح پنجاه حدیث که در مجله حکمت چاپ (شهر توزلا)، منتشر شده است. ۷) وازووی (سارایوو ۱۹۴۳)، که مجموعه وعظ و خطابه‌های خانجیچ در نواحی مختلف بوسنی است. ۸) مجمع البحار فی تاریخ العلوم و الاَسفار، که خانجیچ برای تدوین تاریخ علوم (اسلامی) به تألیف این اثر اقدام کرد. او بر آن بود که در بخش اول، مطالبی درباره تطور علوم و شرح‌حال علمای مشهور بیاورد و در بخش دوم، کشف‌الظنون کاتب چلبی را نقد و بررسی کند، اما به اتمام این کار توفیق نیافت و از هر بخش، تنها یک‌جلد منتشر کرد. جلد اول از بخش اول حاوی یک مقدمه مفصّل و چند باب و فصل است و جلد اول بخش دوم، که عنوان المجلد الاول من تذییل کشف‌الظنون دارد، حاوی عنوان ۴۱۱۰ کتاب است. او در پایان این جلد، به ختم آن در سرای بوسنه در سال ۱۳۱۰ش ۱۹۳۱/ اشاره کرده است. ۹) رسالةُ الحق ّالصحیح فی اثبات نزول سیّدناالمسیح، که ترجمه بوسنیایی آن نیز موجود است و به کوشش ر. ی. ابید و م. ج. ل. یانگ، همراه با ترجمه انگلیسی منتشر شده است. خانجیچ در سالهای تحصیل در قاهره، کتاب فی حیاةالانبیاء فی قبورهم (با عنوان رسالة حیاةالانبیاء، قاهره ۱۳۴۹)، اثر احمد بن حسین بیهقی، و الکلم الطیّب ابن‌تیمیّه را با پارهای یادداشتها چاپ کرد. او همچنین روضات‌الجنّات فی اصول الاعتقادات و نظام‌الاولیاء الی خاتم‌الانبیاء، اثر حسن کافی آقحصاری و رسالة فی الخوف من الموت ابن‌سینا و مُحاضَرات الاوائلِ علی‌دده بوسنَوی و چند اثر دیگر را به زبان بوسنیایی ترجمه کرد. ۹ - دیگر فعالیتهابرخی از دیگر فعالیتهای او عبارت‌اند از: تألیف مدخلهای راجع به فرهنگ بوسنی در دانشنامه کروات؛ تألیف کتابهای سارایوسکا رزولوسیا (سارایوو ۱۹۴۱) و پوروکا گلاونوگ اودبوراالهدایه مسلیمانیما بوسنهای هرزگوین (سارایوو ۱۹۴۲)، به حمایت انجمن الهدایه. خانجیچ آثار منتشرنشده دیگری نیز دارد که در کتابخانه غازی خسروبیگ نگهداری می‌شود. ۱۰ - بزرگداشتدر ۲۷ آذر ۱۳۷۳/ ۱۸ دسامبر ۱۹۹۴، در سرای بوسنه، با همکاری انجمن الهدایه و دو انجمن دیگر به نامهای اودروژنیه... و ریاست اسلامیسکه... همایشی برای بزرگداشت خانجیچ برپا شد و به مناسبت آن، مهمترین مقالات مؤلف با عنوان اسلامسکا میسائو... منتشر شد (سارایوو ۱۹۹۴). در همان سال، در مرکز فرهنگی زاگرب، پایتخت کرواسی، نیز برای بزرگداشت کسانی چون صفوتبیگ پاشاگیچ، محمد خانجیچ و ادهم مولابدیچ همایشی برپا شد و مقالات عرضه شده در آن، با عنوان اسلام ای کولتورا... (زاگرب ۱۹۹۴) به چاپ رسید. ۱۱ - فهرست منابع(۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹، ج ۷، ص ۸۴. (۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، ج ۱۱، ص۲۸۰. (۳) زکی محمد مجاهد، الاعلام الشرقیة، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰، ج ۲، ص ۱۷۴. ۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد خانجیچ»، شماره۶۸۱۲. |